از معماری روم شرقی چه میدانید؟
معماری روم شرقی یا همان بیزانس، به معماری گفته میشود که از سال ۳۳۰ تا ۴۵۳ میلادی در محدوده امپراتوری روم شرقی به وجود آمده بود. معماری در آن دوران، به علت وجود ملیتهای مختلف تابع امپراتوری روم شرقی و همچنین طولانی بودن دوران حاکمیت بیزانس، تنوع فراوانی از نظر طراحی و مصالح داشت. معماری بیزانس یا روم شرقی، با تأسیس پایتخت امپراتوری توسط کنستانتینوس اول، بر کرانه تنگه بوسفروس، با نام کُنستانتینوپولیس، متولد شد.
تاریخچه معماری روم شرقی
سبک معماری روم شرقی یا بیزانس، در شهر بیزانس به متولد شد. یونانیان، شهری به نام بیزانس در کنار بوسفور، در قرن هفتم قبل از میلاد، برپا کرده و در سال ۱۹۶ میلادی رومیان آن شهر را از آن خود کردند. دیوکلسین در دوران آشوب‌های امپراتوری، امپراتوری روم را بین چهار نفر تقسیم کرد و خودش به حکومت بر متصرفات شرقی پرداخت که شامل مصر، یونان، مقدونیه و ارمنستان بود. در سال ۳۳۰ با امپراطوری کنستانتین اول، شهر جدید و بزرگتری در آن مکان ساخته شد. کنستانتین، آن شهر را کنستانتینوپل نام‌گذاری کرد که بعدها به قسطنطنیه تغییر یافت و امروزه آن را به عنوان استانبول می‌شناسیم.
در سال ۳۹۵ میلادی، امپراتوری بزرگ روم به دو کشور روم شرقی و روم غربی تجزیه شد. فرمانروایی روم شرقی که شامل شبه‌جزیره بالکان و آسیای صغیر بود، به دست امپراطور آرکادیس افتاد. آرکادیس دوباره نام شهر کنستانتینوپل را به بیزانس تغییر داد.
آرکادیوس با اولویت اسقف روم موافق نبود به همین دلیل، دین رسمی امپراتوری خود را با عنوان کلیسای ارتدوکس از کلیسای رومی جدا کرد. پس از آن روم شرقی با نام امپراتوری بیزانس صاحب تاریخ و تمدن و در نتیجه هنری خاص شد. از قرن پنجم تا پانزدهم میلادی این تمدن ادامه یافت و توانست، با حمله مکرر اقوام وحشی شمالی و نیز تجاوزات فرانسویها، ایتالیاییها، بلغارها، ایرانیان، اعراب و ... را دفع کند. همچنین شهر بیزانس یک شهر بندری بود که اهمیت تجاری ویژه‌ای داشت به همین دلیل با تمدنهای روم، یونان، بابل، ایران و... در ارتباط بود. این عوامل باعث شد تا هنر، تمدن و معماری آسیای شرقی، در هنر، تمدن و معماری روم شرقی تاثیرگذار باشد.
هنر معماری در بیزانس تا قرن ۶ میلادی تحت تأثیر مسیحیت بود؛ اما با شروع حکومت یوستی نیانوس عظمتی بزرگ در آن نمایان شد. یوستی نیانوس در هنرپروری مانند کنستانتین بود و آثاری که از دوران حکومت او به وجود آمد، همگی شکوه و عظمتی شاهانه داشتند به طوری که دوران فرمانروایی او را به عنوان نخستین عصر طلایی هنر امپراتوری روم شرقی میشناسند. بهترین گنجینه نخستین عصر طلایی امپراتوری روم شرقی اکنون در ایتالیا در شهر راونا کشف شده است.
شهر راونا در ساحل دریای آدریاتیک قرار داشت که از سال ۴۰۲ میلادی پایتخت روم غربی و پس از آن در پایان همان قرن مقر فرمانروایی ئتئدئریک پادشاه استوروگوتها شد. ئتئدئریک سبک و سیاق هنری کنستانتینوپل را می‌پسندید به همین دلیل در زمان یوستی نیانوس، شهر راونا به صورت یک پایگاه عمده برای گسترش نفوذ و سلطه بیزانس بر ایتالیا شد.
در اواخر قرن دهم با حمایت شاهان مقدونی دومین عصر طلایی معماری روم شرقی شکل گرفت. مشکل یک مکعب گنبد دار ساخته می‌شدند و سطوح دیوارهای بیرونی با نقش‌های برجسته با نقش‌های برجسته زیبایی خود را به رخ می‌کشیدند. از بناهای این دوره میتوان کلیسای تئوتوکس و کاتولیکون در یونان و کلیسای سن مارکو در ونیز را نام برد.
ساختار معماری روم شرقی
ویژگیهای اصلی معماری روم شرقی را نمیتوان از ویژگیهای هنر صدر مسیحیت مجزا کرد. کلیسای سان ویتاله که در اوایل قرن ۶، در روم غربی ساخته شد، معرف معماری روم شرقی یا همان معماری بیزانسی است. این کلیسا دارای پنجره‌های بزرگ، یک پلان هشت‌ضلعی و گنبدی روی آن است. این بنا شباهت عجیبی با بنای آرامگاه سانتاکوستانستا در شهر رم دارد.
کلیساهای بیزانس از نظر پلان به سه گروه عمده تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:
نقشه باسیلیکایی
بناهایی که با پلن باسیلیکایی، در طول یازده قرن حاکمیت روم شرقی یا همان بیزانس ساخته شدند که شباهتهای زیادی به بالیسیکای رومی دارند. بالیسیکا نوعی تالار طویل با سقفهایی از جنس چوب است که ضلع در ورودی آن بلندتر از سایر اضلاع ساخته میشد و در انتهای آن، دو مجسمه از شاه‌نشین به صورت قرینه ساخته قرار میگرفت. در این پلان محور طولی که درگاه ورودی را به محراب کلیسا وصل میکند، در هر طرفش یک یا دو ردیف دالان سرپوشیده فرعی قرار گرفته است. معمولاً قسمت فوقانی همین محور، به چند دهلیز یا اتاق حفاظت شده میرسد. تفاوت اصلی این پلان با باسیلیکا رومی این است که محور عرضی ثانوی، عمود بر محور طولی قرار میگیرد.
نقشه مرکزی
بناهایی با پلان مرکزی، از پلانهای بارز و مشخص معماری بیزانس است که در جای جای قلمرو امپراتوری دیده میشود. منشأ این سبک روم بوده است اما در بیزانس به تکامل رسیده است. در این بناها، به جای توجه به محور طولی، تأکید بر نقطه مرکزی بنا است. این پلان در مقایسه با پلان محوری، به طور معمول مانعی بر سر راه گذر مستقیم از این فضا به مرکز بنا وجود ندارد. در این نوع بناها، محراب که قطب بنا به حساب میآید، با تمام زیبایی و شکوهی که از آرایش آن به وجود میآید، روی به فضایی مرکزی دارد؛ فضایی که مؤمنان را گرداگرد یکدیگر فرا می‌خواند تا در مقابل مقدس‌ترین مکان کلیسا، یعنی محراب، بایستند. از نمونه زیبای پلان مرکزی، میتوان به کلیساهای سان ویتاله در راونا، سن گریگوری در زوارتنتس و سانتاسرجیوس و باکوس در استانبول اشاره کرد.
کلیسای سان ویتاله در لیست میراث جهانی یونسکو قرار گرفته و ساخت آن در شهر راونا به دست اوستروگوتها توسط معماران بیزانسی در سال ۵۴۷ میلادی به پایان رسید. طراحی داخلی این با موزاییکهای زیبایی که از بهترین نوع موزائیکهای بیزانس در خارج از قسطنطنیه به حساب می‌آیند کامل شده و به خوبی از آن محافظت میشود.
نقشه ترکیبی محوری و مرکزی
بناهایی که جزو این گروه قرار میگیرند، عموماً ویژگیهای نخستین خود را از دست دادهاند. این گروه ترکیبی از دو پلان محوری و مرکزی تشکیل شده است. از بناهای شاخص آن کلیسای ایا صوفیه شهر استانبول است که از شاهکارهای معماری بیزانس به شمار میرود.
کلیسای ایاصوفیه در سبک ترکیبی پلان محوری و مرکزی، در زمان فرمانروایی ژوستینین در استانبول فعلی ساخته شده است. این بنای زیبا بین سالهای ۵۳۲ میلادی تا ۵۳۷ میلادی یعنی اوایل قرن ششم ساخته شد. پیش از ساخت ایاصوفیه، کلیسای دیگری در آنجا قرار داشت که در شورش سال ۵۳۲ که نیمی از ساختمانهای شهر قسطنطنیه نابود شدند، ویران شد. بلافاصله پس از آن یوستینیانوس به معماران خود دستور داد تا آن بنا را با طرحی با شکوه‌تر برپا کنند. نامهای دیگر این بنا، هاگیا صوفیه و حکمت مقدس است. معماران بزرگ این بنا آنتیموس ترالسی و اسیدروس میلو توسی نام دارند. ایا صوفیه بعد از سقوط قسطنطنیه و پیروزی عثمانیها در سال ۱۴۵۳ میلادی، با اعمال تغییراتی در ظاهر این بنا، به مسجد تبدیل شد. آنها بسیاری از موزاییکهای این مکان را خراب کرده یا روی آنها را پوشاندند. این بنا در سال ۱۹۳۵ به عنوان موزه بازگشایی شد.
نتیجه
معماری روم شرقی، به جهت ارتباط با بسیاری از کشورهای اطراف خود، تأثیر بسیار زیادی در سبک هنر و معماری جهان گذاشته است. به همین دلیل میتوان سبکهای متولد شده در بیزانس را در بسیاری از کشورهای اروپایی و آسیایی دید.